“De zorg werkt prima als je geluk hebt, maar als je pech hebt, sta je er alleen voor.”
Tekst: Mees Hess
Als straatarts ziet Michelle van Tongerloo dagelijks de schrijnende gevolgen van een zorgsysteem dat niet werkt voor de meest kwetsbare mensen.
In haar boek 'Komt een land bij de dokter' beschrijft ze hoe bureaucratie, marktwerking en een gebrek aan menselijkheid ervoor zorgen dat patiënten tussen wal en schip vallen. In dit interview vertelt ze over haar drijfveren, de impact van haar werk en de oplossingen die ze ziet. “De zorg werkt prima als je geluk hebt, maar als je pech hebt, sta je er alleen voor.”
Kun je vertellen wat je geïnspireerd heeft om Komt een land bij de dokter te schrijven?
Verontwaardiging en woede vooral, haha. Wat mijn patiënten overkomt is vaak zo bizar, dat ik eerst verbijsterd ben en moet uitzoeken hoe dit kan. Tot op de bodem. Vervolgens kom ik er vaak achter dat de zorg zoals we die in Nederland hebben georganiseerd voor mijn patiënten niet werkt. Dan word ik boos: ze vallen door het sociaal vangnet heen.
Wat houdt jouw rol als straatarts in en hoe hebben deze ervaringen bijgedragen aan de inhoud van het boek?
Als straatarts zie ik patiënten die op straat moeten overleven. Ongedocumenteerde mensen, arbeidsmigranten, mensen die eigenlijk geestelijke gezondheidszorg nodig hebben en steeds meer economisch daklozen. Aan de groepen mensen die ik de afgelopen jaren voorbij zag komen, kon je zien in welke crisis Nederland verkeerde. Een migratiecrisis, ggz-crisis, een bestaanszekerheidscrisis en nu een wooncrisis. De ervaringen van mijn patiënten maakten dat ik die ontwikkelingen echt wilde begrijpen en voor mijn boek helemaal uitzocht.
In je boek beschrijf je schrijnende gevallen, zoals een dakloze, borstvoedende moeder die geen opvang kan vinden. Wat zeggen deze verhalen over de huidige staat van de Nederlandse gezondheidszorg?
De Nederlandse zorg werkt prima voor de meeste mensen. Maar als je pech hebt, moet scheiden, je huis kwijtraakt, onvoldoende inkomen hebt en met je kinderen op straat belandt, krijg je tientallen hulpverleners op je af, maar niemand die de kern van het probleem aanpakt. Voor losse problemen werkt de zorg goed, maar voor mensen die veel pech hebben, werkt ze vaak totaal niet. Het lijkt soms wel alsof we mensen die een onzeker bestaan hebben niet wíllen helpen.
Je stelt dat de zorg in Nederland is verworden tot een verdienmodel. Kun je voorbeelden geven die deze stelling illustreren?
In de kern kun je zeggen dat we een vorm van tegengestelde geneeskunde hebben gecreëerd: er is de minste zorg voor de mensen die dit het meeste nodig hebben en dit hangt samen met het feit dat zorg een verdienmodel is geworden. Ongedocumenteerde mensen wordt frequent zorg geweigerd: zij kunnen vanuit hun verblijfsstatus niet verzekerd raken. Er is een regeling vanuit het Ministerie van VWS om de zorgkosten te vergoeden, echter weten instellingen dit niet altijd; en soms hebben ze er geen zin in vanwege oordelen en bureaucratie. Hetzelfde geldt voor dakloze arbeidsmigranten; dakloos raken mensen automatisch hun zorgverzekering kwijt en dan wordt vervolgens frequent zorg geweigerd.
Het crue is dat de maatschappelijke kosten door deze zorgweigering alleen maar toenemen. Zo beschrijf ik in het boek een Poolse arbeidsmigrant die zijn baan verloor en op straat terecht kwam, waar hij door een teek werd gestoken. Zijn arm werd ontstoken en hij werd geweigerd in het ziekenhuis. Uiteindelijk werd hij zo ziek op straat dat hij door een burger naar ons in de kerk werd gebracht. Daar was zijn arm zo gezwollen door de ontsteking en door een gebrek aan bloedtoevoer dat hij met spoed moest worden geopereerd. Dit kost dus uiteindelijk veel meer geld, dan dat ik hem in het begin had gezien en ik heb nog met een antibioticakuur van een paar euro had kunnen helpen. En als hij niet dakloos was geworden, dan was dit allemaal niet nodig geweest.
Welke veranderingen zijn volgens jou noodzakelijk om de zorg weer mensgericht te maken?
De zorg omvat natuurlijk heel veel dingen. Het hele spectrum van jij die een kopje thee voor je zieke buurvrouw zet tot een neurochirurg die de meest complexe operaties uitvoert. Het is dus ook heel lastig om één oplossing te noemen. Waar ik me in het boek in ieder geval niet toe heb laten verleiden is om grote systeemveranderingen voor te stellen, of te zeggen dat alles terug moet naar hoe het ‘vroeger’ was. Want ieder systeem heeft nadelen en er zullen altijd mensen tussen wal en schip blijven vallen.
Vandaar dat ik de veranderingen op verschillende niveaus beschrijf. Ten eerste: wat jij als individu kan doen voor je omgeving. Daarna laat ik zien dat er al heel erg veel mooie initiatieven zijn die werken vanuit de leefwereld en niet vanuit de systeemwereld. Zij zorgen voor gemeenschapsgedragen en intuïtieve zorg en vinden vaak voor hun financiering ook nog hun aansluiting op het reguliere systeem. Als laatste beschrijf ik hoe we onze verzorgingsstaat weer de 21e eeuw in kunnen slepen. Zo is er een burgerinitiatief dat vanuit vrijwilligers zorg is gaan organiseren en zelf woningen zijn gaan bouwen, waarna de centrumgemeente een manier vond om bij dit initiatief aan te sluiten door ze te vertrouwen met een duurzame subsidie. Zo hebben zij een manier gevonden om een soort informele gemeenteraad te worden die in staat is maatwerk te leveren voor hun inwoners en daarvan het vertrouwen heeft gekregen van ´het grote systeem´. Heel inspirerend.
Je pleit voor burgerinitiatieven en zorgzame burgerlijke ongehoorzaamheid. Kun je voorbeelden geven van hoe burgers zelf in actie kunnen komen om de zorg te verbeteren?
Ik heb dat hiervoor denk ik al kort beschreven. Wat ik vooral wil zeggen: er is al heel veel. Burgerinitiatieven poppen als paddenstoelen uit te grond, ook omdat er door de overheid natuurlijk best een bureaucratische chaos van wordt gemaakt. In Nederland zijn er nu ongeveer 7.400 en iedere week komen er initiatieven bij. Dus je hoeft waarschijnlijk niet veel moeite te doen om je bij een initiatief aan te sluiten.
Welke politieke maatregelen zouden volgens jou het meest urgent zijn om de samenleving menselijker te maken?
Een groot gevolg van marktwerking en decentralisatie in de zorg is dat we niet meer in staat zijn onze gemeenschappelijke problemen gemeenschappelijk op te lossen. Als de markt namelijk iets kan, is het het individualiseren van collectieve problemen. Van een verzorgingsstaat gingen we naar een participatiesamenleving. Van een woningbeleid gingen we naar een woningtekort. Van een zorgsysteem gingen we naar een zorgmarkt. Met deze veranderingen van het sociaal vangnet, veranderde ook onze blik daarop. Mensen die het niet redden moeten we wantrouwen, want als je maar je best doet, dan kun je alles bereiken wat je maar wil.
Uiteindelijk denk ik dat wij mensen zelf veel meer voor elkaar moeten gaan doen en ons ook anders moeten gaan organiseren. Modellen creëren die de complexiteit van iemands leven aankunnen en zorgen dat veel verschillende factoren zorgen voor vele verschillende uitkomsten. De politiek kan helpen om deze systemen te faciliteren met geld, kennis en het liefste ook één loket. En door burgerinitiatieven een stuk serieuzer te nemen dan nu wordt gedaan.
Wat hoop je dat lezers meenemen na het lezen van jouw boek?
Als je kijkt naar ons vluchtverkeer geeft dat een mooie metafoor. Er is een website waar je op ieder willekeurig moment van de dag al het vliegverkeer kan zien dat in de lucht is.
Het is waanzinnig knap dat wij, mensen, in staat zijn dit systeem te creëren: het gaat gelukkig bijna nooit fout. Als er toch een vliegtuig neerstort dan nemen we dat nooit de individuele mensen in het vliegtuig kwalijk. We zeggen nooit: ze hebben vast slechte keuzes gemaakt in dit leven. Hadden ze zich maar anders moeten gedragen. Nee, we leggen de oorzaak van een mankement ergens in dat systeem.
Bij mijn patiënten is precies het tegenover-gestelde. Ze zijn evident slachtoffer van de systemen die ik in mijn boek beschrijf, maar toch nemen we het hen individueel kwalijk. Dat klopt niet. En dat hoop ik met mijn boek te laten zien, zodat het onder andere begrip en actie oplevert naar de kwetsbaarste groepen mensen in onze samenleving.
Ik denk dat het een duidelijk beeld geeft van de problemen in de maatschappij waar we nu mee te dealen hebben en ook de verklaring geeft van waarom dit is. Ik hoop dat lezers dan ook snappen dat niks doen eigenlijk geen optie is.
Dit interview verscheen eerder in het ChristenUnie Magazine.
