Generatie angststoornis: ‘Een individu kan zichzelf onvoldoende zingeving bieden.’
In gesprek met Esther van Fenema over de gevolgen van sociale media.
Tekst: Mees Hess
In zijn boek The Anxious Generation bespreekt Jonathan Haidt de mentale gezondheidscrisis onder jongeren, die volgens hem nauw samenhangt met een breder verlies aan zingeving in de westerse samenleving. Haidt stelt dat de opkomst van smartphones en sociale media sinds 2010 een belangrijk keerpunt is, met vergaande gevolgen voor hoe jongeren de wereld ervaren en zichzelf zien. De toegenomen focus op individualisme en de constante prikkels van sociale media hebben geleid tot een groeiende kwetsbaarheid onder jongeren.
Naar aanleiding van Haidts analyse spreken we met Esther van Fenema, zij is o.a. psychiater, auteur, topvioliste en high performerscoach. In dit interview deelt ze haar inzichten over de zingevingscrisis, de rol van technologie in de mentale gezondheid van jongeren en hoe individuen, ouders en de overheid kunnen bijdragen aan oplossingen. Van Fenema pleit voor meer verbinding en collectieve verantwoordelijkheid om de veerkracht van jongeren te versterken in een steeds meer digitaal wordende wereld.
Is er volgens u sprake van een zingevingscrisis in de westerse samenleving, zoals Haidt beweert in zijn boek?
“Ja, die is er volgens mij ook. In mijn boek Het Verlaten Individu bespreek ik het hyper-geïndividualiseerde wezen dat we tegenwoordig zijn. We leven in een samenleving waarin het individu op een voetstuk staat, met zelfontplooiing als het hoogste doel. Hierdoor missen we de verbinding met het grotere geheel. Het individu op zichzelf is namelijk niet zo interessant, want een individu kan zichzelf onvoldoende zingeving bieden.”
Hoe kunnen mensen in deze tijd zin geven aan hun leven?
“Dat is een ingewikkelde vraag. Ik denk dat het zoeken naar verbinding met anderen, jezelf in een groter geheel plaatsen en een rol hebben binnen het collectief, erg belangrijk is. Zingeving heeft ook een spirituele dimensie, waarbij je onderdeel bent van een groter verhaal. Religie kan hier een belangrijke rol spelen. Zingeving puur vanuit jezelf vinden, is erg moeilijk.”
Haidt legt in zijn boek uit dat de opkomst van smartphones en sociale media sinds 2010 een omslagpunt is in de mentale gezondheid van jongeren. Deelt u deze mening?
“Ja, ik denk dat het een combinatie is van het individualiseringsproces dat in de jaren zestig begon én de opkomst van smartphones sinds 2010. Jongeren zijn opgegroeid met de telefoon, en vooral sociale media hebben van onze aandacht een verdienmodel gemaakt. Deze twee factoren versterken elkaar en we zien nu de gevolgen: steeds meer jongeren hebben last van mentale problemen en angststoornissen.”
Hoe verklaart u dat jongeren mentale problemen ervaren door sociale media?
“Dat is een complex antwoord. Sociale media werken via het beloningssysteem in het brein, dat oorspronkelijk bedoeld is om te overleven in een omgeving van schaarste. Nu wordt dit systeem continu geprikkeld door de prikkels van sociale media: de likes en de externe standaarden waar je aan moet voldoen om erbij te horen. Wij zijn groepswezens en vinden het belangrijk om geaccepteerd te worden. Als je directe sociale omgeving vervangen wordt door een onlinewereld waar iedereen leuker en geweldiger lijkt, wordt het voor een opgroeiend brein heel moeilijk om een stabiel zelfbeeld te ontwikkelen.
De vraag is ook wat dit doet met je aandacht en je verbinding met anderen. Als je continu vanuit een verslavingsbiologie aan het scherm gekluisterd bent en achter zaken aanjaagt waarvan je je kunt afvragen hoe zinvol ze zijn, dan heeft dat gevolgen. Fysiek samen tijd doorbrengen verdwijnt, kinderen spelen niet meer buiten. Dit veroorzaakt tekorten in een opgroeiend brein, vooral bij kinderen die moeten leren socialiseren.”
U hebt sociale media wel eens vergeleken met cocaïne. Wat bedoelt u daarmee?
“Daarmee doel ik op de verslavingsbiologie die door beide wordt getriggerd. Cocaïne grijpt in op het beloningssysteem in het brein en geeft een goed gevoel, waardoor je steeds meer nodig hebt om hetzelfde effect te krijgen. Dat kan leiden tot verslaving. Dit geldt ook voor dingen als gokken, roken, drugs of sociale media. Voor je brein maakt het niet uit: het systeem is hetzelfde.”
Wat kunnen we doen om dit tegen te gaan en welke rol speelt de overheid hierbij?
“Smartphones op scholen verbieden, een leeftijdsgrens instellen en de big techbedrijven aan banden leggen zijn mogelijke 15 maatregelen. De overheid moet kritisch, en niet naïef, kijken naar de algoritmes die op kinderbreinen worden losgelaten. Ik denk dat de overheid veel strenger mag optreden, vooral om te voorkomen dat jongeren op een bepaalde manier worden misbruikt, of in ieder geval hun brein.”
Besteedt de overheid volgens u voldoende aandacht aan de mentale gezondheid van jongeren?
“Nee, absoluut niet. Dat vind ik naïef en zorgelijk. We krijgen een generatie die heel kwetsbaar is en zich staande moet houden in een overprikkelende en veeleisende samenleving, zonder daartegen opgewassen te zijn. In het regeerakkoord lees ik hier niets over terug, ondanks talloze onderzoeken die aantonen dat het slecht gesteld is met de mentale gezondheid van jongeren.”
Wat kunnen ouders doen die twijfelen of ze hun kind een telefoon moeten geven?
“Mijn advies is om verbinding te zoeken met andere ouders en als collectief afspraken te maken. Dit kun je niet in je eentje doen, want dan isoleer je je kind, wat alleen maar problemen oplevert. Dus: maak gezamenlijk afspraken over wat je toelaat op welke leeftijd.”
Er zijn ook tegengeluiden dat er juist positieve kanten aan sociale media zitten. Wat zijn volgens u de voordelen en wegen die op tegen de nadelen?
“De positieve kanten zijn er zeker. Je komt in contact met mensen die je normaal niet zou ontmoeten, je kunt ontzettend veel kennis opdoen en je hebt de mogelijkheid om op elk moment contact te zoeken met anderen. Maar ik denk niet dat dit opweegt tegen de negatieve kanten.”
Hoe kunnen mensen zichzelf mentaal wapenen tegen de uitdagingen van deze tijd?
“Het antwoord is eigenlijk simpel, maar vaak zie ik dat mensen hun eigen handleiding niet respecteren. Daarom heb ik in mijn boek ‘De Mentale Schijf van Vijf’ vijf thema’s geclusterd die daarbij helpen: voldoende bewegen, genoeg rust inplannen, matig zijn met telefoongebruik, investeren in sociale contacten en praten over je problemen. Er zitten ook grotere thema’s aan vast, zoals religie, die onder “rust” en “sociale contacten” vallen. In het boek staan ook praktische tips, bijvoorbeeld over hoe je een gesprek begint over problemen.”
Welke boodschap zou u willen meegeven aan de ChristenUnie?
“Dat ze de verantwoordelijkheid heeft om de mentale gezondheid in Den Haag te agenderen. Mirjam Bikker doet dit overigens goed, vooral als het gaat over zaken als euthanasie onder jongeren in de psychiatrie en de gevolgen van online gokken. Ik vind haar een voorbeeld van hoe een politicus verantwoordelijkheid moet nemen.”
Don Ceder, Kamerlid ChristenUnie:
“Jonathan Haidts boek Generatie Angststoornis raakt een belangrijk punt: de impact van sociale media op jongeren. Steeds meer jongeren lijden aan somberheid, angststoornissen en een gebrek aan zingeving, en dat wordt sterk aangewakkerd door sociale media. Ik pleit al langer voor strengere wetgeving, zoals leeftijdsverificatie om te zorgen dat jongeren pas op latere leeftijd toegang krijgen tot sociale media. Dit wetsvoorstel is 9 oktober ingediend en een week later aangenomen. De naleving ervan moet streng worden gehandhaafd. Daarnaast is het cruciaal dat scholen telefoonvrij worden gemaakt. Sinds begin 2024 zijn smartphones op basisscholen en middelbare scholen verboden, wat leerlingen helpt zich beter te concentreren en te presteren. We moeten ook het belang van eenvoudige oplossingen, zoals buitenspelen, niet onderschatten. Het levert jongeren zoveel meer op dan eindeloos scrollen. Als we samen werken aan een “nieuw normaal”, kunnen we levens redden. Daarom steun ik Haidts grondige analyse van deze problematiek.”
Dit artikel verscheen eerder in het ChristenUnie Magazine
