Europese beschouwingen: het belang van de rechtsstaat
De wereld waarin wij leven wordt in een razend tempo kleiner. Een vleermuis op een markt in China zet binnen een paar maanden de hele wereld en de wereldeconomie op zijn kop. De coronacrisis heeft ons veel geleerd, ook dat de grote afhankelijkheid van de Europese economie van producten uit andere delen van de wereld onze economie heel kwetsbaar maken.
Voor mijn fractie is nog duidelijker geworden dat de Europese Unie op dit moment de juiste schaal is om weerbaar en min of meer onafhankelijk te kunnen leven in Europa. De landen van de EU hebben elkaar nodig.
Het ideaal van de EU, vastgelegd in het verdrag, is het zijn van een waardengemeenschap. Aan toetreders tot de Unie worden eisen gesteld op het gebied van de nationale rechtsstaat en democratie. Voor een goed functionerende Unie is een gemeenschappelijke basis met gedeelde waarden een voorwaarde. Het vrije verkeer van goederen en mensen, het samen kunnen optrekken op het gebied van klimaat, een gezamenlijk migratiebeleid vereist dat de landen globaal genomen dezelfde uitgangspunten hebben. Dat is niet alleen nodig om effectief te kunnen samenwerken, het is vooral ook een keuze uit overtuiging. De EU kiest voor de democratische rechtsstaat omdat zo’n rechtsvorm de inwoners de beste bescherming geeft tegen willekeur en machtsmisbruik. Het opkomen voor de rechtsstaat binnen Europa is opkomen voor de burgers van de Europa. Zij zijn de verliezers wanneer de rechtsstaat niet wordt gerespecteerd.
Dit leidt wel tot de vraag in hoeverre het functioneren van de Unie zelf democratisch en transparant is. Naarmate de EU meer taken op zich neemt of zijn taken uitgebreid ziet worden en linksom of rechtsom meer zeggenschap krijgt, wordt het steeds belangrijker dat de besluitvorming binnen de Unie helder en transparant is. Dat helder is welke argumenten doorslaggevend zijn, welke actoren een rol spelen en hoe de machtsbalans is waaronder besluiten tot stand komen. Op dat gebied zijn nog veel onduidelijkheden en ook zaken in ontwikkeling. Het rapport van de Universiteit van Utrecht, bij de stukken, is wat dat betreft heel instructief. Het vorige kabinet is met een uitgebreide appreciatie ingegaan op het rapport. Het voert te ver om hier in detail op in te gaan. Laat ik volstaan met de opmerking dat mijn fractie het heel waardevol vindt dat de rechtsstatelijkheid van de EU zelf ook langs de meetlat van de trias politica en de checks and balances wordt gelegd. Hoe ziet de minister dit?
De toekomst van Europa
Voorzitter, de EU is een project waar nog veel zich zal moeten uitkristalliseren, het is een permanente metamorfose (Caroline de Gruyter) en het adagium ‘al doende leert men’, geldt ook hier. Mijn fractie juichte daarom de ‘conferentie over de toekomst van Europa’ toe. Een gesprek met de burgers van Europa hoe zij de toekomst van de Unie zien. Wij hebben helaas wel de indruk dat deze conferentie Nederland bijna geruisloos gaat passeren. Aan de overgrote meerderheid van de Nederlandse burgers is deze conferentie voorbijgegaan. Had het kabinet daar niet meer aandacht voor moeten genereren, is mijn vraag. Deze conferentie voelt nu al een beetje als een gemiste kans. Hoe ziet de minister dit?
De eerste resultaten van de conferentie zijn inmiddels binnen. Onder de burgers die meegedaan hebben is nu al de roep om meer democratie en meer transparantie duidelijk te horen. Mijn fractie ziet uit naar de uitkomsten en aanbevelingen die in mei met de afsluiting van de conferentie gedaan zullen worden. Kan de minister er op ingaan hoe het kabinet om zal gaan met de aanbevelingen die voort zullen vloeien uit deze conferentie. Kan hij vooral ingaan op de vraag hoe het kabinet de burgers over de uitkomsten gaat informeren en hen daar bij gaat betrekken. Met name vraag ik aandacht voor het betrekken van Europese jeugdparlement. Het gaat over de toekomst, jongeren zullen daarover mee moeten en willen spreken.
De rechtsstaat
Voorzitter, mijn fractie is erg positief over de ontwikkeling om jaarlijks te rapporteren over de staat van de rechtsstaat in de lidstaten. En wij zijn natuurlijk blij met het goede ‘rapport’ dat Nederland gekregen heeft. Al zijn ook in Nederland verbeterpunten. Deze rapporten geven het belang van de rechtsstatelijkheid van de lidstaten aan en geven ook de leden de kans om onderling met elkaar in gesprek te gaan. Vanaf volgend jaar zullen de rapporten worden aangevuld met aanbevelingen. Een goede ontwikkeling waarvoor ook Nederland zich sterk heeft gemaakt. Onze vraag is wel wat de status van deze aanbevelingen zal zijn. Zijn ze afdwingbaar of uitsluitend adviserend? Kan de minister daar iets over zeggen?
Voorzitter, bij een debat over de Europese rechtsstatelijkheid kunnen wij niet om Hongarije en Polen heen.
De Unie heeft een aantal mogelijkheden om deze landen tot de orde te roepen. Maar de praktijk is weerbarstiger dan het op papier lijkt. De uitspraak op grond van een inbraakprocedure wordt niet nageleefd. Artikel 7 procedures leiden tot goede gesprekken, maar voorlopig niet tot een resultaat. Het is onbevredigend dat in feite alleen financiële druk overblijft om de lidstaten te bewegen om recht te doen aan de beginselen van een democratische rechtsstaat. Mijn fractie worstelt hiermee. De minister van BuZa van Frankrijk, huidig voorzitter van Europa, heeft al aangekondigd dat het korten van steun aan Polen slecht is voor de Unie vanwege de grootte van de Poolse economie. Hoe kijkt de minister hiernaar.
Commissaris Didier liet laatst in een interview weten dat er pas na de Hongaarse verkiezingen begin april mogelijk financiële stappen gezet zullen kunnen worden door de commissie. Of de commissie daartoe zal besluiten is nog niet duidelijk. In Hongarije leven zorgen over de eerlijkheid van de komende verkiezingen. Een illustratie bij de wenselijkheid van het actieplan voor democratie waar commissaris Jourova zich mee bezighoudt. De maatregelen in de context van dit plan richten zich immers ook op veerkrachtige, vrije verkiezingen.
Voorzitter, zijn er naast de mogelijke of onmogelijke financiële prikkels nog andere wegen om de situatie in Polen en Hongarije te verbeteren? Bij de preventieve instrumenten die de EU heeft is onder het huidige MFK een fonds gericht op het versterken van de rechtsstaat in de lidstaten. Dit gebeurt via het ondersteunen van het maatschappelijk middenveld bij projecten op het gebied van de rechtsstaat. Ik ga ervan uit dat deze ondersteuning ook plaatsvindt in Polen en Hongarije. Welke effecten worden hiermee bereikt en is het nuttig om deze ondersteuning nog te intensiveren in deze landen. Om de bevolking zelf weerbaarder te maken tegen de erosie van hun rechtsstaat. Hoe ziet de minister dit?.
De vraag of wij in staat zijn om Polen en Hongarije uiteindelijk in het rechtsstatelijke spoor te krijgen, is wellicht de grootste test voor de houdbaarheid van de EU. Of zie ik het met deze uitspraak te donker in, voorzitter, en ziet de minister dit anders. Graag een reactie.
Desinformatie
De coronacrisis en de klimaatverandering hebben ertoe geleid dat in onderdelen van onze samenleving meer en meer de waarde van de EU wordt ingezien, tegelijk staat de EU onder druk. De EU staat onder druk wat betreft de gemeenschappelijke waarden die niet door ieder land worden nageleefd, zoals ik hiervoor schetste. Maar de EU en ook onze rechtsstaat kunnen onder druk komen te staan door de opkomst van populisten en in hun spoor sceptici. Of andersom. Zij betwijfelen de betrouwbaarheid van democratische processen en soms ook de onafhankelijkheid van volksvertegenwoordigers in het eigen land en in de EU.
Iedereen is vrij om zijn eigen mening te hebben over de waarde van onze rechtsstaat en van de Europese Unie, maar in dit licht baart het mijn fractie grote zorgen dat er sterke aanwijzingen zijn dat vanuit met name Rusland welbewust valse informatie binnen de EU wordt verspreid. Geruchtenstromen bedoeld om verwarring te zaaien en vraagtekens te plaatsen bij democratische processen. Hoe ontwrichtend voor de democratie dat kan zijn heeft de bestorming vorig jaar van het Amerikaanse Capitool laten zien. In de afgelopen weken heeft een speciale commissie van het EP (INGE) alvast een tussenverslag uitgebracht van hun anderhalf jaar durend onderzoek. Zij verbazen zich erover hoe weinig Europese beleidsmakers en burgers zich rekenschap geven van deze welbewuste beïnvloeding. ‘ze zijn overweldigend onkundig van de ernst van de situatie’, luidt hun conclusie.
Voorzitter, mogelijk kan de minister van Binnenlandse Zaken ingaan op desinformatie die een bedreiging kan vormen voor onze rechtsstaat. Is dit voor haar een aandachtspunt en welke mogelijkheden of onmogelijkheden ziet zij voor de Nederlandse regering om ons te verweren tegen deze aanvallen die vooral via social media plaatsvinden?
Dezer dagen wordt in de EU de ‘Wet Digitale Diensten’(DSA) behandeld die ziet op het aanpakken van juist deze desinformatie. Het EP heeft een positie ingenomen, de raad moet dit nog doen. Kan de minister aangeven wat de positie van Nederland is en in hoeverre zij inschat dat deze wet het probleem van desinformatie op Europees niveau aan kan pakken?
Voorzitter, in mijn bijdrage ben ik ingegaan op de zorgen die mijn fractie heeft over de rechtsstaat in Europa. Mijn fractie is positief over de toenemende aandacht in Europa voor de rechtsstaat. Uiteindelijk gaat de EU niet over lidstaten, maar over burgers, die vrij en in vrede in Europa moeten kunnen wonen.
