De toekomst van het parlementaire stelsel
Is het parlementaire stelsel van ons land in staat om in een veranderende maatschappelijke omgeving goed te blijven functioneren? Wordt de stem van alle burgers voldoende gehoord? Dat zijn vragen die in het rapport 'Lage drempels, hoge dijken' van de commissie Remkes uitgewerkt worden. Maarten Verkerk pleit in zijn reactie op dit rapport voor een andere politiek-democratische cultuur. In die andere cultuur moet het maatschappelijk middenveld ondersteund worden, moet de overheid tot een cultuur van nabijheid komen en moeten volksvertegenwoordigers met respect over de rechtsstaat en rechters spreken. Politieke partijen moeten daarnaast een voorbeeld zijn van democratie, de negatieve invloed van ICT technologie op de rechtsstaat moet aangepakt worden en de sociaal-culturele verschillen in de samenleving moeten gereduceerd worden. Alleen door hier veel energie in te stoppen zal de rechtsstaat versterkt kunnen worden en de drempels tot die rechtsstaat worden verlaagd.
Introductie
Voorzitter, zoals al meerdere sprekers voor mij hebben gezegd, dit is een bijzonder debat. Er ligt een eerste reactie van het kabinet op het rapport van de Commissie Remkes. Er liggen al enkele wetsvoorstellen ter consultatie. En nu is er een debat met de Eerste Kamer. Al met al, een wat chaotisch beeld.
Voorzitter, chaos biedt ook kansen. Chaostheorieën leren ons dat chaos kan leiden tot een hogere ordening. Die hogere ordeningen ontstaan alleen als er veel energie aan het systeem wordt toegevoegd. Concreet: als alle relevante actoren veel energie steken in het onderhouden en verbeteren van onze democratische rechtsstaat.
Dankwoord
Als eerste wil ik de commissie Remkes danken voor hun rapport. Het is een spannend rapport geworden. Een rapport met veel staatsrechtelijke wijsheid. Een rapport dat vraagt om reflectie en dialoog. Een rapport dat instemming en tegenspraak oproept. Kortom, allemaal ingrediënten voor een inhoudelijk debat. De fractie van de ChristenUnie wil de minister feliciteren met dit rapport en danken voor de eerste reactie van het kabinet.
Analyse
Voorzitter, de fractie van de ChristenUnie heeft veel waardering voor de analyse. De commissie wijst op de brede basis van de democratie (p25). De commissie signaleert dat de veranderende context eisen stelt aan de inrichting van de democratie. Zo lezen we op p86, ik citeer, ‘… dat de maatschappelijke realiteit duidelijk maakt dat de parlementaire democratie op dit moment niet voor iedereen even goed werkt en dat burgers voor wie de democratie minder goed werkt dreigen af te haken van de democratie’. Einde citaat. Het rapport signaleert dat er twee soorten problemen zijn: culturele problemen en structurele problemen. Terecht stelt het rapport dat deze problemen nauw samenhangen.
Opvallend is dat het rapport zoveel nadruk legt op de culturele problemen. Het rapport spreek over gevoelens van verweesdheid. Ik citeer, ‘de bestuurlijke neiging tot pragmatisch of zelfs technocratisch handelen kan … die verweesdheid niet wegnemen. Ook een ander politiek stelsel is daarvoor niet de oplossing. Wat nodig is, is een andere democratische cultuur (p99).’ Einde citaat. Voorzitter, het zou wel eens kunnen zijn dat de belangrijkste boodschap van de commissie is dat we een andere politiek-democratische cultuur nodig hebben.
De commissie focust op twee rode draden. Onze fractie is van mening dat het rapport eigenlijk vier rode draden kent:
- Brede basis van de democratie
- De politiek-democratische cultuur
- Het versterken van de weerbaarheid
- Verbeteren van de inhoudelijke representatie
Wat betreft de derde en vierde rood draad: daar kiezen we bewust een andere volgorde dan in het rapport.
De Commissie Remkes benadrukt dat de ‘brede basis’ en de ‘politiek-democratische cultuur van de actoren’ van wezenlijk belang zijn voor het versterken van de weerbaarheid van de rechtsstaat en het verbeteren van de inhoudelijke representatie.
Deelt de minister de mening van onze fractie dat het rapport vier rode draden kent? Is het kabinet bereid voor elk van deze vier draden te overwegen of en zo ja wat haar te doen staat?
Brede basis van de democratie
In het begin van het rapport stelt de commissie dat de brede basis van de democratie in de maatschappelijke democratie ligt (p25). Eenzelfde boodschap verkondigt het ROB rapport ‘Democratie is méér dan politiek alleen’. Ook Tjeenk Willink wijst daarop in zijn boekje ‘Groter denken kleiner doen’. Als we spreken over de ‘brede basis van de democratie’ dan gaat het daarbij allereerst om het functioneren van overheid in relatie tot de burger. Het gaat om participatieprocessen, om de zichtbaarheid van de politie, en om het functioneren van de belastingdienst. Tjeenk Willink is van mening dat de ‘brede basis’ verwaarloosd wordt. Hij spreekt over ‘betonrot’ die de democratische rechtsorde langzaam aantast (p20). De film ‘I, Daniel Blake’ laat op indringende wijze zien wat dat met burgers doet.
Voorzitter, het is opvallend dat de commissie de brede basis van de democratie wel signaleert maar niet problematiseert. Dat geldt ook voor de reactie van het kabinet. Wel lezen we enkele voorstellen die de brede basis kunnen versterken.
De vraag van de fractie van de ChristenUnie is: Deelt de minister dat de maatschappelijke democratie de basis is van onze democratie? Zo ja, zou de minister kunnen toezeggen dat de regering in de volledige reactie echt werk gaat maken van deze brede basis van de democratie? En hoe ze dat gaat doen?
In de visie van de ChristenUnie is de overheid één van de actoren in de samenleving die vorm geeft aan de maatschappelijke democratie. Er zijn veel particuliere initiatieven – het middenveld of de ‘civil society’ – die deze maatschappelijke democratie mede vormgeven. Onze vraag is dan ook: Hoe ziet de minister de rol van het middenveld? Waar zou de overheid deze vraag neer kunnen en willen leggen? Hoe zou de overheid dit kunnen faciliteren?
Cultuur van de actoren
Voorzitter, de commissie stelt nadrukkelijk dat de versterking van de democratische rechtsstaat niet alleen democratische en rechtstatelijke instituties vereist, maar nadrukkelijk ook een democratisch-rechtstatelijke cultuur van de voornaamste actoren daarbinnen. Zij moeten de democratische rechtsstaat uitdragen, verdedigen en versterken (p83). Verderop lezen we dat, ik citeer, ‘de legitimiteit van het stelsel zou hervonden moeten worden in een nieuwe politiek-democratische cultuur, met een grotere nadruk op politieke nabijheid’.
Onze eerste vraag aan de minister is: Deelt de minister deze conclusie van de commissie?
Ik beperk me tot twee belangrijke actoren in onze samenleving:
- Overheid. Kernvraag is: Hoe komt de overheid tot een cultuur van nabijheid? Een triest voorbeeld van een cultuur op afstand is de toeslagen affaire. Iemand zei daarover tegen mij: ‘we hadden een dag van Nationale rouw moeten uitroepen’. We hollen van incident naar incident? Onze vraag aan de minister is: Hoe komt hij tot een meer structurele aanpak? Hoe gaat de overheid de wissel omzetten? Waar zou de overheid over een jaar willen staan? Kan de minister toezeggen dat de regering in haar volledige reactie op deze vragen ingaat?
- Politieke partijen en haar volksvertegenwoordigers. Kernvraag is: Hoe staan zij ten opzichte van de rechtsstaat? Drie punten:
- Taal. Welke taal gebruiken we als we over de rechtsstaat spreken? Wordt onze taal gekarakteriseerd door uitdragen, verdedigen en versterken van de rechtsstaat? Of vallen we in de valkuil van gemakkelijke oordelen en drieletter karakteriseringen. Wat dat laatste betreft – om misverstanden te voorkomen – ik denk aan drieletter woorden zoals NEP.
- Rechters. Hoe spreken we over rechters? Vol respect over hun onafhankelijke functie? Vol respect over hun onafhankelijke oordeel? Vol respect voor hun ‘tegenmacht’? Zelfs als we daar – om wat voor redenen dan ook – vraagtekens bij zetten? Ik denk ook aan het gebruik van de ambivalente uitdrukking ‘politiek proces’. In principe is elk proces politiek in de zin van dat elk proces functioneert binnen de principes van de scheiding der machten. Maar de andere betekenis is: een proces dat geïnspireerd is door de politiek en wier verloop en uitkomst bepaald wordt door de politiek. Ook dit raakt onze politiek-democratische cultuur.
- Hoe functioneren onze eigen politieke partijen? Kunnen we zeggen dat onze eigen partij – vanuit het perspectief van structuur en cultuur – een voorbeeld is van democratie? Dat onze partijen de rechtsstaat voorbeeldig uitdragen, verdedigen en versterken? In haar structuur? In haar cultuur? Zijn binnen de eigen partij sommige leden misschien ‘meer gelijk dan de anderen’? Ik verwijs hierbij naar de beroemde roman Animal Farm van George Orwell. Elke partij moet zich deze vragen stellen.
Versterken weerbaarheid van de democratische rechtsstaat
Voorzitter, de fractie van de ChristenUnie is blij met de analyse van de commissie met betrekking tot de weerbaarheid van de democratische rechtsstaat. Ook deelt de fractie de mening dat er sprake is van een ‘urgent’ probleem. Ons gevoel is dat de analyse en de aanbevelingen op hoofdlijnen aansluiten. Ik licht er twee aanbevelingen uit.
De fractie van de ChristenUnie onderschrijft de conclusie van de commissie dat een constitutionele toetsing voorziet in een lacune in de rechtsbescherming (p199). Onze fractie kan zich voorstellen dat zo’n toetsing in een Constitutioneel Hof kan gebeuren. Maar wij staan open voor andere manieren om deze vorm te geven. Onze vraag is: Kan de minister een overzicht van de mogelijke vormen van constitutionele toetsing geven? Zou de minister de verschillende varianten kunnen wegen en verkennen in de Nederlandse context? En zo mogelijk met een kabinetsappreciatie aan deze Kamer toe te zenden? Kan de minister dit toezeggen?
De ChristenUnie ondersteunt de versterking van de rechtsstaat met het oog op de ondermijning van het bestel onder invloed van moderne technologie. De mogelijkheden van de moderne ICT technologie zijn ‘onbegrensd’. Ook in kwade zin. Onze vraag aan de minister is: Deelt de minister dat moderne ICT een bedreiging is voor onze democratie? Voor invloed van buitenaf? En voor invloed van binnenuit? Wat gaat de minister daar concreet tegen doen? Kan de minister toezeggen daar in de kabinetsreactie op te reageren?
Verbeteren inhoudelijke representatie
Voorzitter, onze fractie kan zich niet aan de indruk onttrekken dat de aansluiting van de analyse en de aanbevelingen met betrekking tot het verbeteren van de inhoudelijke representatie minder overtuigend is. Ons belangrijkste argument is dat de genoemde hardnekkige verschillen tussen groepen in onze samenleving in hoge mate sociaal-cultureel zijn (zie p 83-86). Onze zorg is dat deze verschillen niet of nauwelijks door structurele maatregelen verminderd kunnen worden. Deelt de minister de visie van de commissie dat de genoemde hardnekkige verschillen met name sociaal-cultureel zijn? Welke maatregelen wil de minister nemen om deze hardnekkige verschillen te reduceren? Kan de minister toezeggen dat in de volledige kabinetsreactie dit punt expliciet geadresseerd wordt?
Verkiezing Eerste Kamer
Voorzitter, het kabinet komt met een voorstel tot een andere verkiezing van de Eerste Kamer. Voor onze fractie is het voorstelbaar dat die verkiezing op een andere manier gebeurd. Maar onze fractie zal zich – juist vanwege het zwaarwegende element van de inhoudelijke representatie – verzetten tegen elke wijziging die leidt tot een verkapte verhoging van de kiesdrempel.
Tot slot
Voorzitter, in het begin heb ik gewezen op vier rode draden:
- Brede basis van de democratie
- De politiek-democratische cultuur
- Versterken van de weerbaarheid
- Verbeteren van de inhoudelijke representatie
In de visie van de fractie van de ChristenUnie heeft elke draad een eigen karakter. De overheid draagt een eigen verantwoordelijkheid met betrekking tot de verschillende rode draden. Ook de verschillende actoren in de politiek en de samenleving dragen een eigen verantwoordelijkheid.
Voorzitter, ik kom terug op de chaostheorie. In de natuur krijg je alleen een hogere ordening als je veel energie toevoegt aan het systeem. En als je geen energie toevoegt dan doet de tweede wet van de thermodynamica haar werk en wordt de chaos alleen maar groter. Een prachtige metafoor voor de rechtsstaat. Het vraagt om veel inspanningen om de dijken van de rechtsstaat te verhogen en de drempels te verlagen. De fractie van de ChristenUnie wil zich daar sterk voor maken. Ik kijk uit naar de antwoorden van de minister.
