Bijdrage Don Ceder debat over rapport "Blind voor mens en recht" (toeslagen)
Voorzitter. Vandaag bespreken we het rapport “Blind voor mens en recht” van de Parlementaire Enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening. Deze commissie heeft onderzocht hoe de overheid fraude bestrijdt en wat daarbij is misgegaan.
Bij het voorbereiden en bespreken van dit onderwerp heb ik altijd Esther voor ogen. Één van de tientallen gedupeerden van de toeslagenaffaire uit Amsterdam-Zuidoost die ik bijstond als advocaat voordat ik de Kamer inging.
Esther is jarenlang opgejaagd door de overheid en met een zekere precisie kapotgemaakt. En waarom eigenlijk? Omdat fraudebestrijding, mede op aandringen van de Kamer, totaal was doorgeslagen. Haar verhaal en hoe gedetailleerd zij dat kan vertellen, laat mij niet meer los. Ik neem u mee in haar verhaal, zodat we dit rapport niet hoogover bespreken en overgaan tot de orde van de dag, maar zodat we onthouden dat het er vele mensenlevens kapot zijn gemaakt door overheidshandelen.
Esther kreeg in 2012 opeens een flink aantal terugvorderingen van de Belastingdienst voor de kinderopvangtoeslag. Het bedrag liep op tot ongeveer 48 duizend euro. Hoeveel bewijs Esther ook naar de Belastingdienst opstuurde om aan te tonen dat ze het bij het verkeerde eind hadden: het was nooit genoeg. Ze was intern bij de Belastingdienst bestempeld als fraudeur. De Belastingdienst begon andere toeslagen (zoals zorg- en huurtoeslag) te verrekenen en omdat ook haar belastingteruggave jaarlijks werd ingehouden, gleed ze snel weg in een diep moeras.
Omdat haar zorgtoeslag werd ingehouden kon ze namelijk haar maandelijkse zorgverzekering niet meer betalen. Na zes maanden werd ze aangemeld als wanbetaler bij het CAK. Vanaf dat moment betaal je een duurdere bestuursrechtelijke zorgpremie totdat de schuld is afgelost.
Esthers huurtoeslag werd ook ingehouden, waardoor er al snel een forse huurachterstand ontstond met als gevolg een gerechtelijk vonnis en een aangekondigde ontruiming. Ze kon de ontruiming voor haar en haar kind ternauwernood voorkomen door een moratorium bij de rechtbank aan te vragen. Maar haar schulden begonnen wel steeds sneller te stijgen. Esther moest gebruik maken van prepaid-energie, omdat geen enkele energieleverancier haar nog regulier wilde aansluiten.
Op een gegeven moment werd Esther ontslagen nadat de HR-afdeling telkens maar weer bezig was met beslagleggingen op haar salaris.
Door alle tegenslagen en het opjagen van de Belastingdienst werd Esther depressief en ging ze mentaal achteruit. Ze kon het niet meer opbrengen om haar post open te maken. Ze was niet meer te genieten voor haar kind, haar relatie liep op de klippen en ze kwam 20 kilo aan. Ze schaamde zich voor haar familie en begon zich te isoleren.
Esther bleef tegelijkertijd jarenlang bezwaar maken tegen de beslissingen van de Belastingdienst, maar vanwege de stress en moedeloosheid, liet ze op een gegeven moment de beroepstermijnen en haar laatste strohalm om de kwestie aan te vechten, lopen. De Belastingdienst was onverbiddelijk: te laat is te laat. Termijnoverschrijding.
Het leven van Esther, en vele anderen is vermorzeld. De parlementaire enquêtecommissie is ongenadig in haar oordeel: in een verhard politiek en maatschappelijk klimaat zijn de drie staatsmachten blind geweest voor mens en recht.
Daarom wilde ik mijn bijdrage beginnen met het verhaal van Esther. Als geheugensteuntje. Zodat we nimmer opnieuw blind raken voor mens en recht. Het verhaal van Esther en andere toeslagenouders herinneren er ons aan hoeveel macht een overheid heeft en hoe deze macht mensenlevens kan verwoesten, notabene gelegitimeerd door een parlementaire democratie. Uit het grondige onderzoek van de commissie blijkt dat hier verschillende patronen aan ten grondslag liggen, die tot op de dag van vandaag nog niet zijn doorbroken.
Rapport
Het kabinet heeft de conclusies en aanbevelingen van de commissie grotendeels omarmd. Maar hoe komen we van mooie woorden en ambities op papier naar concrete verandering voor mensen? Dat is wat de ChristenUnie betreft de uitdaging van dit rapport. Hoe krijgen we een overheid die mensen ziet, rechtvaardig behandelt gebaseerd op te begrijpen regelgeving? Een ingewikkelde opdracht waar deze vier bewindspersonen zich aan gecommitteerd hebben om een verandering in gang te zetten.
Van wantrouwen naar een balans
In de brief van het kabinet wordt gesteld dat bij wetgeving in de sociale zekerheid ‘vertrouwen’ het uitgangspunt moet zijn. Mooie woorden.
- Maar hoe maken we dit concreet? Hoe maken uitvoeringsorganisaties en gemeenten deze omslag naar een meer menselijke uitvoering?
- Geven we uitvoeringsorganisaties en gemeenten echt de ruimte om dit vertrouwen richting de burger vorm te geven? Hoe gaat de minister dit doen?
Een rapport van een parlementaire enquête moet aanleiding zijn om dingen anders te doen. Daarbij moeten wij als politici niet alleen wijzen naar verantwoordelijk ministers, ministeries en uitvoeringsorganisaties. Maar ook naar onszelf kijken. Hoe moeten wij ons als politici verhouden tot fouten van uitvoeringsorganisaties? Te vaak is onze reflex dat een probleem direct moet worden opgelost. De ‘Bulgarenfraude’ was aanleiding voor politici om een keiharde fraudeaanpak te eisen. Deze aanpak kwam er, en sloeg uiteindelijk totaal door naar een fraudejacht waar toeslagenouders nu nog steeds de gevolgen van dragen. Momenteel speelt de situatie bij het UWV waar de afgelopen jaren duizenden uitkeringen fout zijn vastgesteld. Ook daar is de reflex om als politicus de barricades op te gaan en te eisen dat gedupeerden direct, snel en correct worden gecompenseerd.
Politici, en ik reken mijzelf daarbij, moeten leren een pas op de plaats te maken. Eerst de feiten en omstandigheden boven tafel voordat we moord en brand schreeuwen. Dat is in mijn ogen niet laf, of voorzichtig, maar noodzakelijk voor goed bestuur.
In de sociale zekerheid is de afgelopen decennia een cultuur van wantrouwen en controle gecreëerd. Mensen die een beroep doen op de sociale zekerheid worden grondig gecontroleerd of ze geen misbruik maken en mensen niet onnodig profiteren. Elke cent die teveel is uitgekeerd, ook al is de teveel betaalde uitkering de schuld van de overheid, moet – zo nodig met zware incassoprocedures – worden teruggevorderd.
Na de Bulgarenfraude sloeg de pendule totaal de verkeerde kant op. In de zoektocht naar herstel van vertrouwen is het nu ook zaak om niet totaal te verkrampen. Een belastingambtenaar die fraude signaleert, moet gewoon kunnen en durven acteren.
- Een ingewikkelde zoektocht naar een balans. De burger is niet gediend bij een uitvoeringsorganisatie die totaal verkrampt is en niet durft te handhaven. Hoe stuur je hier een ambtelijk apparaat op aan?
- Ik hoor graag hoe deze bewindspersonen op zoek gaan naar de juiste balans tussen fraude-opsporing en het goed ondersteunen van burgers die recht hebben op financiële ondersteuning.
Nieuw handhavingsbeleid
De commissie concludeert dat het handhavingsbeleid in de sociale zekerheid op de schop moet. Het wetsvoorstel Handhaving sociale zekerheid moet hier een antwoord op zijn. In de consultatieronde zijn veel inzichten opgedaan, onder andere vanuit de Raad voor de Rechtspraak. De ambitie was om dit wetsvoorstel begin dit jaar aan de Kamer te sturen. Wanneer kunnen we het verwachten en per wanneer zal de nieuwe regelgeving dan inwerking treden?
De commissie wijst ook terecht op de zeer beperkte uitleg van het begrip ‘dringende reden’ in de sociale zekerheid. Iemand met een uitkering die een klein foutje maakte kon worden opgezadeld met een herziening en een grote terugvordering. Vorig jaar heeft de Centrale Raad van Beroep een cruciale uitspraak gedaan over de uitleg van het begrip dringende reden. Het bestuursorgaan is sindsdien verplicht een belangenafweging te maken waarvan de uitkomst niet onevenredig mag zijn.
- Hoe gaat dit nu in de praktijk? Is bij de minister bekend of en hoeveel gebruik gemaakt wordt gemaakt van deze bepaling?
- Werkt de dringende reden nu echt als een soort hardheidsclausule? En wordt de clausule ook ambtshalve gebruikt? Zijn er verschillen waar te nemen tussen de verschillende uitvoeringsinstanties (SVB, UWV, gemeenten) in gebruik van de bepaling?
Toeslagenstelsel
Voorzitter. De meest ingrijpende aanbeveling van de commissie is om politiek lef te tonen en het huidige toeslagenstelsel te beëindigen. De voorzitter van de commissie verwoordde het in het debat van vorig jaar als volgt: ““Alle ingrediënten zijn aanwezig op slechts één na. Dat is het politieke lef. Dat is de verantwoordelijkheid die op ons allemaal rust.” De ChristenUnie ziet het als haar dure plicht om van mooie woorden ook naar concrete daden te gaan. Als dit rapport voor ons allemaal niet de druppel is om de toeslagen te hervormen. Wat dan wel…? Moeten we wachten op nog een rapport van een parlementaire enquêtecommissie..?
Als er op de radiospotje reclame zou worden gemaakt voor het aanvragen van een toeslag als financieel product, zou je de volgende financiële disclaimer horen: “Let op: het risico van dit product is zeer groot. De kans dat u moet terugbetalen is hoog.” Een toeslag is een onzeker voorschot voor een zekere rekening van de woningcorporatie, zorgverzekeraar of kinderopvanginstelling.
Mijn fractie verliest rond de hervorming van de toeslagen het geduld zo langzamerhand. Er moeten dit jaar grote stappen worden gezet. Als er met Prinsjesdag geen concrete plannen liggen voor de hervorming, gaat er in deze kabinetstermijn weinig gebeuren. Het kabinet schijnt de ambitie te hebben om te hervormen. In de kabinetsreactie staat dat het kabinet “een open gesprek” met de Kamer wil. Daar spreekt weinig ambitie uit. Mijn grote angst is dat we geen steek vooruit komen. Knopen doorhakken, keuzes maken en daarvoor gaan staan is niet de sterkste kwaliteit van dit kabinet en deze coalitie, voorzichtig uitgedrukt.
- Wanneer gaan we knopen hakken, vraag ik aan dit Kabinet? Hoe denkt het kabinet stappen te kunnen zetten zonder geld om te sturen op inkomenseffecten? Hoe serieus zijn de woorden van het kabinet?
- Komt het wetsvoorstel voor hervorming van de kinderopvangtoeslag bijvoorbeeld voor de zomer naar de Kamer?
Bovendien is het beleid van dit kabinet ook zeer tegenstrijdig. Aan de ene kant mooie woorden over de ambitie om de toeslagen af te schaffen. Maar tegelijkertijd werkt minister Agema aan het verdubbelen van de zorgpremie en daarmee het met honderden euro’s per jaar verhogen van de zorgtoeslag. Mensen worden daardoor niet minder afhankelijk van toeslagen, maar juist veel meer afhankelijk. Erkent deze minister deze tegenstrijdigheid? Dit valt toch niet uit te leggen?
En waarom is dit voor mijn partij zo’n belangrijk punt? Omdat er onverantwoorde financiële risico’s en onrealistische verantwoordelijkheden bij mensen liggen. Als we hier geen einde aan maken heeft de parlementaire enquêtecommissie in haar rapport nu al het oordeel klaar over deze generatie politici. Ik citeer: “de wetgever is blind voor de gevolgen voor mensen”. Laten we zorgen dat historici later anders over ons oordelen. We kunnen van de toeslagen af. Het verkiezingsprogramma van de ChristenUnie heeft het laten zien. Zodat mensen van een onzeker inkomen naar een zeker huishoudboekje kunnen gaan.
Juridische ondersteuning van burgers
Het toeslagenschandaal is uiteindelijk aan het licht gekomen dankzij het volhardend werk van enkele sociaal advocaten.
De commissie concludeert dat het stelsel van gesubsidieerde rechtsbijstand niet voldoet. Ik ben ervan overtuigd dat het stelsel op de schop moet. De staatssecretaris is dit volgens mij met hem eens. Ik ben benieuwd naar zijn plannen en hoor graag wat zijn ideeën en zijn planning daarbij zijn. Wanneer kunnen we hier stappen op verwachten?
Ik kom ook nog even terug op Esther. Die te laat was met het aanvechten van een besluit van de Belastingdienst. In het bestuursrecht is er nu geen mogelijkheid om het belang van de indiener mee te wegen bij verschoonbaarheid van termijnoverschrijding. Dit is in het civiel recht wel zo. Het lijkt mij fair en noodzakelijk dat we dit in het bestuursrecht ook regelen. Ik zal daar straks een motie over indienen.
Ik ben ook van plan een motie in te dienen over het samenbrengen van vraagstukken over aanvullende inkomensvoorzieningen bij één rechtsprekende instantie. Nu heeft zowel de Raad van State als de Centrale Raad van Beroep daar een rol in. Nu het kabinet van plan is om de afdeling bestuursrechtspraak af te splitsen van de Raad van State lijkt me dit een logisch moment om ook de mogelijkheid van het onderbrengen van deze vraagstukken bij één rechtscollege te onderzoeken.
Slot
Voorzitter. Ik kreeg een paar maanden geleden een appje. Met trots kondigde Esther aan een stichting op te zetten om gedupeerden te ondersteunen. En gedupeerden helpen elkaar als ervaringsdeskundigen. Niet dankzij, maar ondanks de overheid is het Esther gelukt om erbovenop gekomen. Ik hoop dat de overheid de handschoen oppakt en met urgentie de nodige stappen zet. Zodat dit ongekend onrecht nooit meer plaatsvindt.
