Een EU voor de burger
De wereld waarin wij leven wordt in een razend tempo kleiner. Een vleermuis op een markt in China zet binnen een paar maanden de hele wereld en de wereldeconomie op zijn kop. De coronacrisis heeft ons veel geleerd, ook dat de grote afhankelijkheid van de Europese economie van producten uit andere delen van de wereld onze economie heel kwetsbaar maken. Dat maakt duidelijk dat de Europese Unie op dit moment de juiste schaal is om weerbaar en min of meer onafhankelijk te kunnen leven in Europa. De landen van de EU hebben elkaar nodig.
Een waardengemeenschap
Het ideaal van de EU, vastgelegd in het verdrag, is het zijn van een waardengemeenschap. Aan toetreders tot de Unie worden eisen gesteld op het gebied van de nationale rechtsstaat en democratie. Voor een goed functionerende Unie is een gemeenschappelijke basis met gedeelde waarden een voorwaarde. Het vrije verkeer van goederen en mensen, het samen kunnen optrekken op het gebied van klimaat, een gezamenlijk migratiebeleid vereist dat de landen globaal genomen dezelfde uitgangspunten hebben. Dat is niet alleen nodig om effectief te kunnen samenwerken, het is vooral ook een keuze uit overtuiging. De EU kiest voor de democratische rechtsstaat omdat zo’n rechtsvorm de inwoners de beste bescherming geeft tegen willekeur en machtsmisbruik. Het opkomen voor de rechtsstaat binnen Europa is opkomen voor de burgers van de Europa. Zij zijn de verliezers wanneer de rechtsstaat niet wordt gerespecteerd.
Een transparante EU
Dit leidt wel tot de vraag in hoeverre het functioneren van de Unie zelf democratisch en transparant is. Naarmate de EU meer taken op zich neemt of zijn taken uitgebreid ziet worden en linksom of rechtsom meer zeggenschap krijgt, wordt het steeds belangrijker dat de besluitvorming binnen de Unie helder en transparant is. Dat helder is welke argumenten doorslaggevend zijn, welke actoren een rol spelen en hoe de machtsbalans is waaronder besluiten tot stand komen. Op dat gebied zijn nog veel onduidelijkheden en ook zaken in ontwikkeling. Het is belangrijk dat de rechtsstatelijkheid van de EU langs de meetlat van de trias politica en de checks and balances wordt gelegd. De EU is een project waar nog veel zich zal moeten uitkristalliseren, het is een permanente metamorfose (Caroline de Gruyter) en het adagium ‘al doende leert men’, geldt ook hier. Het is daarom goed dat er gezamenlijk na wordt gedacht over de toekomst van Europa.
'De vraag of wij in staat zijn om Polen en Hongarije uiteindelijk in het rechtsstatelijke spoor te krijgen, is wellicht de grootste test voor de houdbaarheid van de EU.'
Hongarije en Polen
Als we het hebben over Europese rechtsstatelijkheid kunnen wij niet om Hongarije en Polen heen. De Europese Unie heeft een aantal mogelijkheden om deze landen tot de orde te roepen. Maar de praktijk is weerbarstiger dan het op papier lijkt. De uitspraak op grond van een inbraakprocedure wordt niet nageleefd. Artikel 7 procedures leiden tot goede gesprekken, maar voorlopig niet tot een resultaat. Het is onbevredigend dat in feite alleen financiële druk overblijft om de lidstaten te bewegen om recht te doen aan de beginselen van een democratische rechtsstaat. De minister van BuZa van Frankrijk, huidig voorzitter van Europa, heeft al aangekondigd dat het korten van steun aan Polen slecht is voor de Unie vanwege de grootte van de Poolse economie. Het is zoeken naar andere wegen naast financiële prikkels om de situatie in Polen en Hongarije te verbeteren. De vraag of wij in staat zijn om Polen en Hongarije uiteindelijk in het rechtsstatelijke spoor te krijgen, is wellicht de grootste test voor de houdbaarheid van de EU.
'Want de EU gaat niet over lidstaten, maar over burgers, die vrij en in vrede in Europa moeten kunnen wonen.'
Desinformatie
De coronacrisis en de klimaatverandering hebben ertoe geleid dat in onderdelen van onze samenleving meer en meer de waarde van de EU wordt ingezien, tegelijk staat de EU onder druk. De EU staat onder druk wat betreft de gemeenschappelijke waarden die niet door ieder land worden nageleefd, zoals ik hiervoor schetste. Maar de EU en ook onze rechtsstaat kunnen ook onder druk komen te staan door de opkomst van populisten en in hun spoor sceptici. Of andersom. Zij betwijfelen de betrouwbaarheid van democratische processen en soms ook de onafhankelijkheid van volksvertegenwoordigers in het eigen land en in de EU.
Iedereen is vrij om zijn eigen mening te hebben over de waarde van onze rechtsstaat en van de Europese Unie, maar in dit licht baart het mij grote zorgen dat er sterke aanwijzingen zijn dat ook vanuit het buitenland welbewust valse informatie binnen de EU wordt verspreid. Geruchtenstromen bedoeld om verwarring te zaaien en vraagtekens te plaatsen bij democratische processen. Hoe ontwrichtend voor de democratie dat kan zijn heeft de bestorming vorig jaar van het Amerikaanse Capitool laten zien. Deze desinformatie is een bedreiging voor onze rechtsstaat en de aanpak ervan moet prioriteit krijgen. Zowel in Nederland als in de EU.
Een EU voor de burger
Het is goed dat er binnen de EU meer aandacht komt voor de rechtsstaat. Die rechtsstaat moet beschermd worden. Tegen desinformatie van buitenaf, maar ook tegen ondermijning van binnenuit. Die bescherming van de rechtsstaat moet samengaan met een transparante EU die zelf ook rechtsstatelijk gecontroleerd wordt. Daar plukken de burgers van Europa de vruchten van. Want de EU gaat niet over lidstaten, maar over burgers, die vrij en in vrede in Europa moeten kunnen wonen.
