,,Dat vroeg Trouw-redacteur Lex Oomkes zich vanmorgen af. Hij is niet de enige. Deze zomer was het de vice-president van de Raad van State, Tjeenk Willink, die deze vraag opwierp. En ter voorbereiding op deze conferentie schreef prof. v.d. Berg een doorwrocht stuk waaruit ook naar voren kwam dat er eigenlijk helemaal geen urgent probleem is. Je hoeft geen verstokte royalist of monarchist te zijn om zijn nuchtere analyse en heldere conclusie te delen.

Opvallend dat bij velen de hardnekkige perceptie bestaat dat de motie-Kolfschoten (1971) het begin was van een beweging van formaties richting parlement, een beweging die zich vervolgens – tot hun verdriet – nooit heeft doorgezet. V.d. Berg en anderen laten zien dat het proces van ‘parlementarisering van de kabinetsformatie’ nu zo’n 160 jaar geleden reeds is ingezet en met de motie-Kolfschoten juist tot stilstand lijkt te zijn gekomen.

De vruchteloze pogingen die daarna zijn ondernomen om dit proces weer in beweging te krijgen én de buitengewoon nuttige rol van de Koningin in diverse kabinetsformaties sindsdien (die van de zomer 2010 niet ’t minst…) vormen wat mij betreft even zovele onderstrepingen van de conclusie van v.d. Berg dat alle partijen betrokken bij de kabinetsvorming een vitaal belang hebben bij een “constitutionele wachter” en dat het in ons stelsel bij uitstek het staatshoofd is dat geschikt is om die rol van wachter bij de constitutie en de daarin vervatte waarden en gedragsnormen te vervullen en dus als initiator van de kabinetsformatie op te treden.

Het is goed om nog eens in alle helderheid vast te stellen dat noch de Grondwet, noch het geschreven staatsrecht een belemmering vormen voor een grotere of zelfs leidende rol van de Tweede Kamer bij kabinetsformaties. Het enige wat daaraan in de weg staat is de eigen onmacht om die rol te vervullen. Dat is geen verwijt, maar een nuchtere constatering. Het is ook verklaarbaar: aangezien het parlement per definitie politiek/gepolitiseerd is, is het dus ook per definitie niet in staat om sturing te geven aan een proces als de formatie van een kabinet dat in essentie juist vraagt om depolitisering. Anders gezegd: we overvragen de politici, die de campagne nog in hun hoofd en hart hebben zitten, met alle functionele tegenstellingen en politiseringen die daarbij horen, als we van hen verwachten dat ze daags na de verkiezingen een politieke ‘extreme make-over’ ondergaan en zich louter richten op het algemeen belang, in het bijzonder het als ‘neutrale’ instantie bij elkaar brengen van partijen in het perspectief van de kabinetsvorming. Daarvoor is toch echt een onafhankelijke, neutrale, derde instantie nodig. De verdeelde adviezen die zij gebruikelijk uitbrengen aan de Koningin over te vormen coalitie én de aan te wijzen (in)formateur vormen daar illustraties van.

En inderdaad: als alle fractievoorzitters het zelfde advies uitbrengen, dan is het in ons systeem ondenkbaar dat er iets anders uitkomt. Dat relativeert dus enorm de vermeende invloed of macht van het staatshoofd: die is zo groot als de Kamer toelaat (en tijdens een kabinetsperiode: zo groot als de ministers en in het bijzonder de MP toelaten). Het is niet overbodig om nog eens vast te stellen dat in het Nederlandse stelsel de Koning geen zelfstandige politieke bevoegdheden of positie heeft. Voor het overige zijn de inschakeling van vaste, niet primair partijgebonden adviseurs door het staatshoofd, de verantwoording over de formatie, achteraf door de formateur/MP, en de ministeriële verantwoordelijkheid aanvullende waarborgen voor een ongecontroleerde politieke beïnvloeding van kabinetsformaties en beleid.

Tegen deze achtergrond heb ik dan ook vaak de indruk dat problemen met de bemoeienis van de Koning met de kabinetsformatie (cq met het kabinetsbeleid). Dit alles wil niet zeggen dat er niets te verbeteren valt in het proces van kabinetsformaties. Ten overvloede: dat kan dus prima langs de weg van het ongeschreven staatsrecht. Staatsrecht is nu eenmaal overwegend levend gewoonterecht, dat geschreven wordt waar je bij staat. Maar je zou ook kunnen denken aan iets als ‘Aanwijzingen voor de formatie’, analoog aan ‘Aanwijzingen voor de regelgeving’. Niet formeel bindend, dat kan niet, maar wel helderheid en transparantie scheppend over wie in welk stadium welke stappen dient te zetten.

Het lijkt mij van belang om daarbij in elk geval over de toch altijd nog wat schimmige figuur van de informateur meer duidelijkheid te verschaffen: functie, positie, verantwoording, bijv. ook in een evt. te houden debat met de Kamer. Ook in dit opzicht zijn er wel lessen te trekken uit de formatie van afgelopen zomer. Ik vond het bijvoorbeeld staatsrechtelijk en parlementair zeer onbevredigend dat de Kamer aan 2 informateurs wel kon vragen waarom zij meenden met de constructie van een minderheidskabinet met gedoogsteun niettemin te hebben voldaan aan hun opdracht, waarin toch echt werd gesproken van een kabinet dat kan rekenen op een vruchtbare samenwerking met de Staten-Generaal (TK én EK dus!), maar genoegen moest nemen met het antwoord dat de gesprekken met de fractievoorzitters van VVD, CDA en PVV in dat opzicht bijzonder geruststellend waren geweest. Dat kan politiek afdoende zijn, maar bezien vanuit de invalshoek van het bewaken en borgen van de constitutie en de waarden en gedragsnormen die daarin besloten liggen, óók op het vlak van de kabinetsformatie, kan dit niet aan de – oncontroleerbare – persoonlijke taxatie en/of politieke appreciatie van de betreffende informateurs worden overgelaten, nog daargelaten of zij daarna zelf wel of niet toetreden tot dat kabinet.

Conclusie: als er al een probleem is dat om een oplossing vraagt, ligt dat niet in de rol van de Koning in het formatieproces, maar in het verkeer tussen de Kamer en de informateur(s)."