In zijn eindverslag van 7 oktober j.l. heeft informateur Opstelten op zijn wijze de positie van de EK in ons staatsbestel onderstreept: als medewetgever en controleur is de EK een “chambre de réflection”. Het lijkt er op dat hij daarmee op een politieke wijze het politieke karakter van deze Kamer naar de achtergrond schuift, zo niet ontkent – geheel overigens in strijd met haar

geschiedenis. De kabinetscrises na “de nacht van Wiegel” en “de avond van Van Thijn” liggen ons nog vers in het geheugen. Overigens zou de Eerste Kamer ook in een eventueel overleg met een informateur zich niet binden aan een regeerakkoord. Maar mogelijke problemen met een minderheidskabinet, waarvoor in de Eerste Kamer geen meerderheid – in morele zin -- is, hadden besproken kunnen worden.

In mijn bijdrage hoop ik op de wijze van bezinning aan een aantal essentiële zaken aandacht te geven. Ik hoop dat het kabinet ook op de wijze van echte bezinning zal antwoorden.

Bedreigde godsdienstvrijheid

Een minderheidskabinet behoeft op zich geen bezwaar te zijn om het land goed te kunnen besturen. Met het huidige minderheidskabinet zijn daarbij echter vanwege de gekozen grondslag om tot een meerderheidssteun in de TK te komen, vragen te stellen. Op 30 juli kwamen de coalitiepartijen tot een overeenkomst met de PVV op basis van “agree to disagree”. Dit betreft een fundamenteel grondrecht, namelijk de vrijheid van godsdienst. Wat de één als godsdienst beschouwt, beoordeelt de ander als een te bestrijden politieke, gewelddadige ideologie. De PVV gedoogt het minderheidskabinet, maar het minderheidskabinet gedoogt ook de visie van de PVV, in elk geval heeft het kabinet zich hiermee afhankelijk gemaakt van een partij die duidelijk het grondrecht van godsdienstvrijheid niet voor alle religies aanvaardt. Daarmee is er twijfel ontstaan of het kabinet er voor waakt dat minderheden hun klassieke grondrechten voldoende kunnen beleven en uitleven. Immers de PVV polariseert en discrimineert een bevolkingsgroep op grond van hun geloofsovertuiging. Met de lange traditie van tolerantie, om vanuit de eigen levensbeschouwelijke overtuiging ook in de publieke ruimte elkaar die ruimte te gunnen, wordt nu gebroken. Door met een polariserende partij als de PVV een politiek verbond aan te gaan, ontstaat twijfel over voldoende bewaking van de eenheid van rechtsstatelijkheid. Het is met name de taak van de EK het kabinet te vragen zich daarover te verantwoorden. De belangrijkste vraag die beantwoord moet worden is of een kabinet zich afhankelijk mag maken van een partij die een fundamenteel grondrecht met een andere dan de gangbare interpretatie buiten werking stelt. Als dat – om een willekeurig voorbeeld te nemen – met het jodendom was gebeurd, dan zou – zeer terecht – de wereld te klein zijn. Welk verschil is er dan staatsrechtelijk gezien wel inzake de islam als godsdienst? In principe is dat verschil er voor de wet niet. De gedoogconstructie is daarmee een riskant experiment geworden dat moreel en politiek vele vragen oproept, zo niet moreel en politiek verwerpelijk is, zoals onze CDA-collega Van Beeten recent zei. We vermoeden dat het voor VVD en CDA betekent dat men steunt op een rietstaf die hen zwaar kan beschadigen. Het kabinet voelt zelf ook wel nattigheid. Niet voor niets heeft het kabinet besloten zich vooral ook in het internationale verkeer nader te verklaren en uitleg te geven van de situatie. Iets wat vanzelfsprekend zou moeten zijn -- de garantie van godsdienstvrijheid -- moet al worden toegelicht. Daaruit blijkt dat we op dit punt met een mank kabinet te maken hebben. Het vertoont een ernstig gebrek.

Dat is ernstig, omdat de geschiedenis ons leert dat miskenning van godsdiensten (en levensovertuigingen) tot grote spanningen en zelfs geweld kan leiden. We kunnen daarbij denken aan de spanningen tussen jodendom en christendom, tussen jodendom en nationaal-socialisme, tussen christendom en islam, tussen stromingen binnen de verschillende godsdiensten, het verzet tegen religies in de publieke ruimte op grond van seculiere levensovertuigingen, enz. Geen enkele godsdienst is in de praktijk vrij gebleken van gewelddadige uitingen, die terecht door overheden bestreden dienen te worden. Maar ook het tolereren dat een gedoogpartij bij de formatie van een kabinet het grondrecht van godsdienstvrijheid of levensbeschouwelijke overtuigingen niet voor een bepaalde religie aanvaardt, is een gevaarlijke zaak. En dat zeg ik die als christen overtuigd is van de in religieus opzicht niet te overbruggen kloof tussen het christendom en de islam. Ik hoop dan ook dat mijn opkomen voor de godsdienstvrijheid als onverdacht wordt gewaardeerd. Het geeft geen pas burgervrijheden en zeker de vrijheid van godsdienst in de waagschaal te stellen. Immers de visie van de PVV werkt door in haar programmapunten en indirect daarmee ook in het regeerakkoord. Daarmee heeft het kabinet het delegimatieproces van de PVV inzake bijvoorbeeld internationale verdragen en Europese regelingen betrekking hebbend op mensenrechten, beschermende regels voor bijvoorbeeld vluchtelingen, aannemelijk gemaakt. Niet voor niets wordt op dit punt het kabinet door velen in binnen- en buitenland gewantrouwd. Daarmee staat o.i. een politieke beschaving op het spel ( Zie Times Magazine, 14 oktober j.l.: The new Dutch Government: an end to tolerance). Nú kan een gedoogpartij van een kabinet zich door godsdienstvrijheid aan te tasten keren tegen de islam, straks kan dat een andere religie zijn. Daartegen moet onzes inziens onbetwijfelbare weerstand worden geboden. Dan wordt ook het buitenlands beleid om op te komen voor vervolgden vanwege hun geloof -- in bijvoorbeeld islamitische landen -- niet verzwakt. Graag hoor ik van de MP de verdediging van de gekozen weg. Hoe kan hij elke twijfel wegnemen in dit opzicht met vuur te spelen. En hoe kan hij ons ervan overtuigen – om het nu voluit positief te formuleren --dat dit kabinet juist opkomt voor de rechten en de vrijheden van alle religies en levensovertuigingen. Daarbij moet het niet alleen bij woorden blijven, maar zouden we graag concrete, positieve daden zien tegenover concrete programmapunten van de PVV. Indien daarover bij ons twijfel blijft bestaan, zullen we in tweede termijn overwegen een motie in te dienen.

Voordat ik op een ander onderwerp overstap, wil ik wel graag benadrukken dat De ChristenUnie scherp de uitdagingen ziet waarvoor de islam ons plaatst. En die uitdagingen moeten we aangaan, maar niet door te morrelen aan het morele fundament van de godsdienstvrijheid, zoals het kabinet dit doet door met de PVV in zee te gaan. Wij vinden onafhankelijk daarvan dat terechte acties ondernomen moeten worden m.b.t. misstanden in het migratie- en asielbeleid.

Overigens moet ons wel van het hart dat de vele gemaakte afspraken in het regeerakkoord-- onder populistisch gedrang opgenomen – naar Europese wetgeving – tenzij Nederland uit de EU zouden stappen – voor een zeer groot deel niet mogelijk zijn. Waarom hebben VVD en CDA deze schijnoplossingen geaccepteerd? Is dat ook niet moreel en politiek verwerpelijk?

Hervormingen in crisistijd

In de regeringsverklaring wordt voortdurend over de crisis gesproken – daarmee doelend op de financieel-economische crisis. In de alom bekende analyses van deze crisis wordt de beschuldigende vinger veel uitgestoken naar het neo-liberalisme, naar het bij uitstek individualistisch materialisme. Het lijkt er op dat het kabinet zich niet bekommert om de oorzaken van de crisis en de indruk wekt haar te willen oplossen met middelen, methoden en processen, die de crisis zelf hebben veroorzaakt.

Het is in dit licht dan ook begrijpelijk dat het kabinet de samenhang met en de oorzaak van allerlei crises, zoals de milieucrisis, de klimaatscrisis, de energiecrisis, de voedsel- en grondstoffencrisis en de watercrisis geen aandacht geeft. De achtergrond van al deze crises zien wij in het individualistisch materialisme – dat weliswaar zeer flexibel is in het vinden van nieuwe wegen om oude doelstellingen te bereiken, maar dat niettemin – zeker op den duur --schadelijk is voor mens, samenleving en ecologie. Vanzelfsprekend wijzen allerlei beleidsvoornemens om meer duurzaamheid te bevorderen in de goede richting, maar het kabinet neemt geen initiatieven om de groeiende duurzaamheid in een code vast te leggen, om die duurzaamheid integraal te toetsen, zodat we op dit punt zouden kunnen constateren of echte voortgang wordt gemaakt met de politiek van duurzaamheid. Sommige commentatoren zeggen zelfs dat dit kabinet vrijwel alle ambities op gebied van duurzaamheid terugschroeft (NRC-8 nov. j.l.—Louise O.Fresco o.a.). Dit kabinet schuift de steeds groter wordende problemen -- klimatologisch en ecologisch -- door naar de volgende generatie. We zouden juist m.h.o. op toenemende duurzaamheid de richting moeten kiezen voor een integrale ontwikkeling en vernieuwing – over innovatie gesproken -- in wetenschap, technologie en economie die dienstbaar is aan het leven in de breedste zin van het woord: oog hebben voor individuele mensen dichtbij en veraf, de samenlevingsverbanden, het dierenrijk, het plantenrijk, natuur en milieu. Dat brengt eenheid en samenhang in de politiek van duurzaamheid. Dan zouden we werkelijk toekomen aan hoog noodzakelijke hervormingen, die voor de toekomst voor ons allen van groot belang zouden zijn. Als dat zou gebeuren gaan we ook de ongebreidelde hebzucht van het individualistisch of liberaal materialisme—en de daaraan inherente kortzichtigheid -- te lijf en bestrijden we de grond van alle crises door aandacht te vragen voor de morele crisis en komen we met kracht op voor inhoudsvol rentmeesterschap. Niets van dat alles vinden we in de regeringsverklaring en in het regeerakkoord. Een duidelijke demonstratie daarvan is het stopzetten van natuurbeleid: de ontwikkeling van aaneengesloten natuurgebieden, met vanzelfsprekend minder aandacht voor landschap en biodiversiteit. Te denken valt ook aan het wegvallen van voordelen om in groenfondsen te investeren, aan minder aandacht voor duurzame landbouw in de vorm van hooggekwalificeerde biologische landbouw. Ook het opheffen van het ministerie voor Landbouw met een lange Nederlandse traditie is veelzeggend. Het is de vraag of deze weg bij toenemende vraag naar voedsel in de wereld straks al niet weer als achterhaald moet worden beschouwd. Wat vindt Europa overigens van deze move van de Nederlandse regering?

Het sociaal gezicht van het kabinet

Daarmee samenhangend kunnen we constateren dat het sociale gezicht van dit kabinet ontbreekt. Door de invloed van de PVV wordt het ouderenbeleid overeind gehouden, maar voor het overige is dit kabinet in sociaal opzicht liberaal. De zwakkeren in de samenleving zullen behoorlijk moeten inleveren: dat betreft Bijstandsuitkeringen, beperking WAO-uitkeringen aan gehandicapten (Wajong), dus korting op sociale werkplaatsen,verlaging reïntegratiebudgetten, versobering AOW en verlaging kinderopvang, verlaging kindgebonden budget, verlaging zorgtoeslag, verlaging vergoedingen voor langdurige en chronische zorg, verlaging van hulp aan de allerarmsten op deze wereld. Veel meer lasten voor éénoudergezinnen en gezinnen met één inkomen, enz. Dat het kabinet de nadruk legt bij de eigen verantwoordelijkheid van mensen is op zichzelf niet bezwaarlijk, maar degene die die verantwoordelijkheid niet kunnen dragen, worden het kind van de rekening. Die mensen hebben blijvend steun nodig. Dat is een eis van solidariteit, een beginsel dat node wordt gemist in de stukken van dit kabinet. Als we niets doen op termijn aan de hypotheekrenteaftrek, niets aan de bonusregeling in het bedrijfsleven en niet een tijdelijke extra belasting voor welgestelden invoeren – en we leggen de rekening neer bij de meest kwetsbaren, dan is dat schrikken. Eigenlijk is met de verdwijning van solidariteit het oog niet meer gericht op de samenleving als geheel, maar op bepaalde groepen daarvan. Daarom deze vraag: van de onderkant van de samenleving worden offers gevraagd. Hoe groot zijn die van de bovenkant en staan ze in een goede, rechtvaardige verhouding ten opzichte van elkaar?

4. Tot slot

Een slotvraag: In de inleiding van het regeerakkoord lees ik dat het kabinet “op tal van terreinen orde op zaken wil stellen en – nu komt het – “de balans tussen rechten en plichten herstellen”. Wat die rechten – het zijn er vele -- zijn, weten we. Maar wat zijn die plichten?

Vanwege de beperkte tijd heb ik maar een klein aantal problemen kunnen bespreken. Ter geruststelling: Net als bij een normaal kabinet zijn er genoeg maatregelen die we graag steunen.

Voor het komende jaar willen we de regering als geheel en elk lid afzonderlijk bereidheid en vastberadenheid wensen om in wijsheid recht, gerechtigheid en maatschappelijke vrede onder Gods zegen te bevorderen.