Mevrouw de Voorzitter,
diverse sprekers hebben opmerkingen gemaakt over de diepere oorzaken en het bredere. karakter van de crisis. Mijns inziens zeer terecht. Het gaat inderdaad om meer dan geld. En er is inderdaad een samenhang met andere crises. Ik heb met belangstelling geluisterd naar het debat tussen mevrouw Halsema en mevrouw Hamer, en ook tussen de heer Slob en mevrouw Thieme.

Samenhang crises
Ook het kabinet heeft over de bredere oorzaken van de crisis gesproken, en erkent de verwevenheid van de huidige financieel-economische crisis en de mondiale vraagstukken rond klimaat, energie, water en voedsel. De ernst en diepte van de crisis wijzen op een aantal samenhangende, structurele problemen. Ik verwijs hiervoor ook naar de brief die het kabinet aan de Eerste Kamer heeft gestuurd n.a.v. de motie-Schuurman.

We zijn op grenzen gestuit. Het valt niet moeilijk in te zien dat het in de tijd die achter ons ligt teveel draaide om het verhogen van individuele consumptie, winstmaximalisatie op korte termijn en de aandeelhouderswaarde van bedrijven. Dat heeft geleid tot ‘hyperconsumptie', tot onverantwoorde risico's met kapitaal waaronder het spaargeld van burgers, van uitputting van milieu en natuur en onrechtvaardige welvaartsverhoudingen wereldwijd. Terecht is vandaag in het debat opgemerkt dat we door de crisis - opnieuw - met de neus op de feiten zijn gedrukt.

Dat is de reden dat we als kabinet ons in het voorliggende aanvullende beleidskader niet beperkt hebben tot de acute uitdagingen waar de crisis ons voor stelt, namelijk om ons land op een adequate en verantwoorde wijze door de crisis heen te loodsen, maar dat we ook júist dit moment willen aangrijpen om die fundamentele omslag naar een rechtvaardiger en duurzamere samenleving en economie - waarvoor we in het Coalitieakkoord gekozen hebben - met kracht voort te zetten én te intensiveren. Om zo in meer dan één opzicht sterker uit de crisis te komen dan we erin zijn gegaan.

Vandaar niet alleen investeringen in werkgelegenheid, bedrijvigheid, duurzaamheid voor deze crisisjaren (korte termijn-pakket, dat noodzakelijk is om de gevolgen van de crisis die de mensen vandáág ervaren zoveel mogelijk op te vangen, kon het zijn voorkomen), maar ook een agenda voor een structurele impuls (en een versnelling) op het terrein van duurzaamheid en innovatie, waar de Kamer in de motie-Hamer c.s. om heeft verzocht: duurzame energie en energiebesparing, een solide Deltafonds met het oog op de waterveiligheid, ontwikkeling van onderwijs, innovatie en kennis.

Vandaar ook een morele agenda. Mevrouw Halsema heeft daarover gevraagd of die zich richt op de hele samenleving ("hele samenleving voorwerp van morele herbewapening"). Laat ik zeggen: ja en nee. Niet in de zin van het specifiek nú onder kritiek stellen van tal van aspecten van de algemene maatschappelijke of publieke moraal. Niet dat het kabinet daarover geen opvattingen heeft; zie het Coalitieakkoord en het kabinetsbeleid, waarover we regelmatig met de Kamer debatteren. Maar mw. Halsema heeft gelijk dat we de kredietcrisis niet al te gemakkelijk tot een algemeen maatschappelijk moreel probleem moeten maken. Niet voor niets schrijft het kabinet in het aanvullend Beleidskader dat het bij de morele agenda in de eerste plaats gaat om het herstellen van doorgeschoten onevenwichtigheden die met name in de financiële sector zijn ontstaan (12). Oftewel: we grijpen eerst en vooral aan bij de kiemen van de kredietcrisis --> versterking van het toezicht, beloningsstructuur, bonussen (zie inbreng Min.Fin). Maar wél in de zin dat we langs deze lijnen ook werken aan de balans in onze economie. En dat ziet dus wel op de hele samenleving. Daarom zeggen we dat het aanpakken van de oorzaken van de recessie een morele versterking van de samenleving betekent. In bepaalde opzichten mag het inderdaad niet meer worden zoals het was. Geen business as usual, want juist the usual business heeft ons in de huidige problemen gebracht.

Morele agenda
De heer van der Vlies nam de term verootmoediging in de mond. Dat roept herkenning bij mij op. De verootmoediging van één van de Nederlandse bankiers deed weldadig aan. Ik spreek hier de hoop uit dat hij niet de enige blijft die zich rekenschap geeft van zijn of haar aandeel in deze crisis.
Maar meer nog hoop ik dat zulke verootmoediging leidt tot ander gedrag en ander beleid. En daar wil het kabinet zelf ook op aansturen. Toezicht op verkeerde prikkels moet sterker worden georganiseerd, mogelijk ook in Europees verband. We willen maatschappelijk verantwoord ondernemen versterken, de maatschappelijke onderneming versneld introduceren en meer evenwicht brengen in het belang van shareholders versus dat van andere stakeholders. We zullen governance eisen aan bestuurders en toezichthouders wettelijk verankeren.
In lijn met wat collega Bos hierover eerder deze week aan de Kamer liet weten verdient het beloningsbeleid hierbij speciale aandacht. De bonuscultuur moet aan banden worden gelegd, met name in de financiële sector, en zeker bij instellingen die overheidssteun ontvangen. Terecht maken burgers zich hier boos over.

De crisis is in hoge mate veroorzaakt aan de bovenkant van de samenleving, en de oplossing zal daar dan ook vandaan moeten komen. Dat vraagt leiderschap. Leiders in bedrijfsleven, publieke sector en het openbaar bestuur moeten opnieuw nagaan of ze de juiste prioriteiten stellen, de juiste doelstellingen nastreven.
Dat geldt voor financiële instellingen, maar ook voor semi-publieke instellingen in zorg, onderwijs en woningbouw. Nu is het moment om te kiezen voor andere waarden, om ons bij onze economische en financiële keuzes niet meer alleen maar te laten leiden door winstbejag, maar om ook duurzaamheid, solidariteit, sociale verantwoordelijkheid en rentmeesterschap mee te laten wegen. We zullen van een verspillende economie naar een besparende economie moeten gaan.

Duurzaamheid
In dit licht zou het - en dan komt het op onze verantwoordelijkheid aan - daarom ook zeer onverantwoord zijn om bij de huidige vraaguitval en bestedingsuitval alleen maar geld in de economie te pompen om de consumptie weer op peil te brengen, bijvoorbeeld via ongerichte lastenverlichting. Dat heeft het kabinet dus ook niet gedaan. Er is bewust gekozen voor investeringen in duurzaamheid. Daarom wil het kabinet investeren in energiezuinige woningen en gebouwen, in schone auto's en energieopwekking, een impuls in duurzaam ondernemen en duurzame landbouw. Het gaat ons om een omslag, een andere koers van economie en samenleving. Die is niet van vandaag op morgen gerealiseerd, maar laten we in elk geval een begin maken! Voor mijn part noemen we dat een Green Deal.
Ook de keuze om niet structureel te bezuinigen op ontwikkelingssamenwerking is een bewuste keuze geweest. Die is gebaseerd op onze morele verantwoordelijkheid om de gevolgen van deze crisis niet op de allerarmsten af te wentelen. Maar die keuze is ook gebaseerd op de overtuiging dat protectionisme en een zich terugtrekken op hun eigen bodem geen opties zijn. Onze economie is onlosmakelijk verbonden met de wereldeconomie. De ontwikkeling van landen in de Derde Wereld is ook gewoon in ons voordeel, juist omdat wij met economische banden, migratie en dreigende migratie aan elkaar verbonden zijn. Juist nu komt het er op aan om vast te houden aan onze belofte om andere landen elders in de wereld de helpende hand te bieden.

Ik heb gisteren gesproken over het benutten van de kans die de crisis óók biedt. Deze crisis kan het beste in ons naar boven halen om noodzakelijke keuzes te maken met het oog op de wereld die we onze kinderen willen nalaten. Het kabinet wil kiezen voor een duurzame toekomst.