Hersteloperatie toeslagen
Ik overdrijf niet als ik stel dat de toeslagenaffaire tot de grootste en meest aangrijpende Nederlandse overheidsschandalen van de 21ste eeuw moet worden gerekend. Het aantal gedupeerde ouders is ongekend hoog, hun financiële en psychische leed is schrijnend, de overheid liet hen in de steek, de Belastingdienst voerde een destructief alles-of-niets beleid, ook het parlement liet steken vallen en het aantal uithuisgeplaatste kinderen is ronduit hartverscheurend.
De overheid, met in het kielzog de uitvoeringsinstanties, stond niet naast maar tegenover de slachtoffers. Verslagenheid, woede, verbijstering alom. De verschillende kabinetten, het moet gezegd, deden te weinig om gedupeerde ouders en hun kinderen de helpende hand te bieden. Het kabinet Rutte III haalde de eindstreep niet door deze toeslagenaffaire.
Het is daarom goed dat er nu een Wet hersteloperatie voorligt die substantiële stappen zet, empathie met de slachtoffers ademt en daar forse compensatiemiddelen voor inzet. Het wetsvoorstel komt met een reeks van instrumenten om de hersteloperatie van het toeslagensysteem te stroomlijnen: erkenning van gemaakte fouten, een forfaitaire compensatieregeling van €30.000, terugbetaling van ten onrechte gevorderde bedragen, schadevergoeding, schuldbegeleiding en brede ondersteuning van slachtoffers. Het beschikbare budget beloopt maar liefst €5,2 miljard. De leden van de ChristenUnie-fractie erkennen zonder meer het belang van deze instrumenten maar zien met de Ombudsman een sluipend proces van toenemende complexiteit van de uitvoeringspraktijk. Er zit veel, heel veel techniek in het wetsvoorstel. Ook een aantal uitvoeringstoetsen wijzen in die richting. Adviescolleges als ATR, de Raad voor de Rechtspraak, de Raad voor de Rechtsbijstand plaatsten kritische kanttekeningen. De memorie van toelichting beslaat maar liefst 232 bladzijden, een omvang die een aanslag doet op het doenvermogen van de slachtoffers. Wil de staatssecretaris hier eens op reageren? We hebben ook als parlementariërs geleerd van de toeslagenaffaire, in die zin dat we het doenvermogen van burgers rond vaak complexe fiscale wetgeving geneigd zijn te overschatten. Met alle consequenties van dien. Ik kom daar volgende week uitgebreid op terug bij de afronding van het debat over de zelfevaluatie van de Eerste Kamer inzake de toeslagenaffaire. Verhoogt, zo vraagt de ChristenUnie-fractie, het wetsvoorstel niet verdere ingewikkeldheid van regelgeving, het gevaar van juridisering van de compensatieafhandeling en onbegrip bij de doelgroep? Staat deze complexiteit van het wetsvoorstel niet haaks op het coalitieakkoord dat fiscale regelgeving juist wil vereenvoudigen?
Ik ben bang dat het gebrek aan doenvermogen ook terug slaat op de senaat zelf. Onder stoom en kokend water moet dit wetsvoorstel worden afgehandeld. We hadden, omgerekend, slechts één werkdag om de stukken te lezen en inbreng te leveren. En na beantwoording van de vragen van de Eerste Kamer door de staatssecretaris resteerde wederom één reguliere werkdag om een plenaire bijdrage te schrijven. Mijn fractie heeft alle begrip voor de urgentie van de voorgestelde hersteloperatie, maar de zojuist genoemde zelfevaluatie door dit huis van de toeslagenaffaire wijst op de noodzaak van zorgvuldige beoordeling van fiscale wetgeving. En juist deze noodzaak was in het geding bij de invoering van tal van toeslagen. Hoe beoordeelt de staatssecretaris deze extreem korte voorbereidingstijd? Dreigen we niet in dezelfde val te trappen? Staat de procedure niet haaks op de vereiste grondige toets door deze kamer op dit netelige dossier? Hoe weegt zij de balans tussen snelheid en zorgvuldigheid? Graag een reactie.
In het wetsvoorstel is ervoor gekozen om terugwerkende kracht te verlenen aan de codificatie van beleidsbesluiten en aan de overheveling van bepalingen van de Algemene wet inkomensafhankelijke regelingen – de Awir – naar de in het wetsvoorstel getroffen regeling. De Raad van State uitte hier zorgen over, ook dit zou leiden tot complicaties. Kan de staatssecretaris wat omvattender argumenteren wat haar oordeel over het standpunt van de Raad is?
De ChristenUnie-fractie is bovenal geïnteresseerd in het antwoord op de vraag wanneer de hersteloperatie moet zijn afgerond. Wat is de stip op de horizon? Is er een helder uitvoeringsplan dat toeziet op de voortgang van het proces? Met concrete taakstellingen en ‘deliverables’? Wordt het parlement daarover geïnformeerd? De memorie van antwoord, waarvoor overigens dank, is wat vaag op dit punt.
Het lijkt erop dat ik in de mopper-modus sta. Maar dat is toch niet het beeld dat ik wil uitdragen. In de kern zijn we blij met de instrumenten die het wetsvoorstel aandraagt. Maar allereerst zijn we verheugd dat het wetsvoorstel onomwonden door de overheid – en als onderdeel daarvan de Belastingdienst – gemaakte fouten richting gedupeerde ouders en hun kinderen erkent. Daar gaat, naar mijn fractie hoopt, een belangrijk signaal van uit. Heeft de staatssecretaris een idee hoe deze erkenning vorm gaat krijgen? Is de aangekondigde brief voldoende? Geloofwaardigheid en invoelingsvermogen zijn hier essentieel. Het vinden van de juiste toon is cruciaal in dit delicate dossier.
De compensatieregeling van €30.000 forfaitair, de zogenaamde Catshuisregeling, maakt een op het eerste gezicht een ruimhartige indruk. Is deze regeling, voorzitter, fiscaal onbelast? Geldt dat ook voor de terugbetaling van ten onrechte door de Belastingdienst gevorderde bedragen? Welke rekensom ligt ten grondslag aan de hoogte van het forfaitaire bedrag? Zijn alle slachtoffers hiermee voldoende gecompenseerd? Ik neem aan dat de uitkering van het compensatiegedrag geen gevolgen heeft voor de huur- en zorgtoeslag en voor het kindgebonden budget. Graag een bevestiging.
Mijn fractie vindt het een uitstekende zaak dat gedupeerden het aanbod krijgen van een persoonlijk zaakwaarnemer en een coach voor psychosociale begeleiding. Het is wat aan de late kant, maar wellicht geldt hier het adagium ‘beter laat dan nooit’. Gezien de omvang van de groep slachtoffers en hun kinderen moet het gaan, zo schat ik, om honderden zaakwaarnemers en coaches. De UHT-organisatie als zodanig zal doorlopen van 1.200 fte nu, naar 1.900 fte in 2023. In de schriftelijke ronde vroeg mijn fractie of die gezien de krappe arbeidsmarkt wel voorhanden zijn. Is het aanbod van potentiële werknemers groot genoeg? Ik vond het antwoord wat karig en te positief verwoord. Ik wil de staatssecretaris vragen om wat breder op dit aangelegen punt te reflecteren. Als het aanbod te gering is, zal dit een deuk slaan in de hersteloperatie. Dat geldt overigens voor alle crisesbestrijdingsmaatregelen van het kabinet. Substantiële onderuitputting ligt op de loer.
De ChristenUnie-fractie valt het voorstel bij om slachtoffers te ondersteunen met gerichte schuldhulpverlening. Onderdeel hiervan is het kwijtschelden van schulden bij publieke schuldeisers, zo lezen wij. Kan de staatssecretaris aangeven of het bij publieke maar ook bij private schuldeisers gaat om het kwijtschelden van schulden of van betalingsachterstanden? Dat maakt nogal verschil en de memorie van toelichting is hier niet geheel duidelijk. Waarom geldt kwijtschelding tot 1 januari vorig jaar? Het is in ieder geval belangrijk om dit helder naar betrokkenen te communiceren om geen onjuiste verwachtingen te wekken. Verwachtingsmanagement is elementair voor het welslagen van de hersteloperatie en voorkomt pijnlijke en onnodige teleurstellingen. Is de staatssecretaris dit met mijn fractie eens?
Het wetsvoorstel voorziet in een regeling noodvoorziening, die in beginsel maximaal €500 bedraagt, en is bedoeld om slachtoffers in staat te stellen noodzakelijke uitgaven te doen in acute noodsituaties. Mijn fractie vindt dit bedrag aan de lage kant, gezien de sterk gestegen kosten van levensonderhoud. Hoge inflatie en exorbitante gasprijzen maken dat dit bedrag snel is opgesoupeerd. Ligt een verdubbeling niet meer in de rede? Op welk bedrag zou dit geaggregeerd uitkomen? Sinds medio vorig jaar hebben meer dan 32.000 ouders een beroep op de noodvoorziening gedaan. Dat aantal geeft de urgentie nadrukkelijk aan. Het budget van meer dan €5 miljard voor de Hersteloperatie biedt hier, lijkt me, ruimte voor. Ligt er overigens een uitgewerkte begroting voor hoe dit budget concreet gaat worden ingevuld? De 11e Voortgangsrapportage gaf aan de gemonitord zou worden in welke mate de noodvoorziening van €500 per huishouden nog voldoende is. Wat zijn de conclusies op dit punt?
Dan een wat heikel punt. De Belastingdienst doet, zo luiden berichten in de media, al tweeënhalf jaar lang niets met signalen van toeslagenfraude die bij de dienst binnenkomen. De nieuwe applicatie waarmee de Belastingdienst deze signalen wil registreren en verwerken, voldoet nog altijd niet aan de privacywetgeving. Inmiddels liggen er, zo bericht NRC, ruim 25.000 onbehandelde fraudesignalen op de plank. Wat is hier de laatste stand van zaken, zo vraagt de ChristenUnie-fractie. Kan deze achterstand überhaupt nog worden ingelopen?
Ik las in de stukken dat eind september van dit jaar er ruim 57.000 aanmeldingen waren. Bij zo’n 27.000 ouders is vastgesteld dat zij gedupeerd zijn. Kan de staatssecretaris de omvangrijke groep van 30.000 niet-gedupeerden nader karakteriseren?
Mijn fractie is blij met de regeling om kinderen van gedupeerde ouders financieel en emotioneel bij te staan. Het gaat dan zowel om eigen als om pleegkinderen. We blijven echter kauwen op het feit dat kinderen zelf een aanvraag moeten indienen. Is dit niet gewoon een brug te ver? Veel kinderen zijn minderjarig en beschikken niet over een eigen bankrekening. Is de taxatie van de staatssecretaris hier niet te rooskleurig, zo luidt onze vraag. Welke alternatieven liggen voor?
Ik rond af. De ChristenUnie-fractie ziet veel goeds in het wetsvoorstel maar heeft zorgen op het punt van toenemende complexiteit van de regelgeving, de beschikbaarheid van zaakwaarnemers en coaches, de schrale noodvoorziening en het doenvermogen van gedupeerde ouders en hun kinderen.
